Njëzet e shtatë marsi i vitit 2002 e gjeti Teutën të rrethuar nga drurë në një mal diku në Skenderaj – rreth 50 kilometra larg Prishtinës. Me një thikë të futur nën rroba në brez, ajo shikonte djalin e saj duke grumbulluar lule të egra. Një “urime ditëlindjen, nënë” e shpëtoi djaloshin nga vdekja prej duarve të nënës së tij, e cila kishte mbetur shtatzënë, pasi ishte përdhu*nuar gjatë lu*ftës në Kosovë, më 1999.
“Ishte [situatë] shumë e rëndë, plot emocione, s’di as çfarë të them”, thotë, me sytë e mbushur me lot dhe me zërin që i dridhet, Ahmet Grajqevci, kryetar i Këshillit Koordinues për të Zhdukurit nga koha e lu*ftës. Teuta – emër i vendosur nga redaksia e REL-it – e kishte rrëfyer vetë historinë në këtë këshill. Grajqevci thotë se ka qenë ndër personat e paktë që i kishte ofruar ndihmë asaj.
“Në takimin e parë që e kemi pasur, ajo ka qenë shumë e emocionuar, ka qenë në kushte të vështira ekonomike. Ne, me një kolege timen, biseduam gjerë e gjatë dhe i thamë se do t’ia siguronim strehimin dhe [i thamë] mos u ngut…”, kujton Grajqevci për Radion Evropa e Lirë.
Ai thotë se Teuta kreu vetëvrasje në vitin 2004, kur djali i saj ishte rreth 5 vjeç. Që nga ajo kohë thotë se nuk ka asnjë informacion mbi vendndodhjen apo mirëqenien e djalit. Sipas të dhënave të Qendrës Kosovare për Rehabilitimin e të Mbijetuarve të Torturës (QKRMT), Teuta nuk është e vetmja grua që mbeti shtatzënë si pasojë e përdhu*nimit gjatë lu*ftës. Në këtë qendër janë raportuar në total 35 raste të tilla, nga të cilat kanë lindur gjashtë fëmijë.
Numri i viktimave të dhu*nës se*ksu*ale gjatë *lu*ftës në Kosovë, më 1998/99, nuk dihet saktësisht. Sipas Qendrës Amerikane për Kontrollimin dhe Parandalimin e Sëmundjeve, kjo shifër arrin deri në 20 mijë. QKRMT-ja posedon të dhëna vetëm për 900 të mbijetuar të dhu*nës se*ksu*ale gjatë lu*ftës. Kjo sugjeron që numri i fëmijëve të lindur pas përdhu*nimeve mund të jetë më i lartë se gjashtë.
Të padukshëm në ligj
Fëmijët e lindur nga shtatzënia si pasojë e dhu*nimit gjatë lu*ftës në Kosovë nuk njihen nga ligji si ndonjë kategori e veçantë. Për Fatmire Halitin, menaxhere e projektit të dokumentimit në QKRMT, kjo është një fatkeqësi.
“Fatkeqësisht nuk ka ende asnjë mekanizëm institucional që ka menduar t’i trajtojë apo se si t’iu qaset këtyre fëmijëve”, shprehet Haliti për Radion Evropa e Lirë. Ligji përkatës në Kosovë njeh statusin e dëshmorëve, invalidëve, pjesëtarëve të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, viktimave të dhu*nës se*ks*uale të luf*tës, viktimave civile dhe familjarëve të tyre.
Si viktima civile njihen personat që janë “vrarë ose plagosur nga forcat e armikut” gjatë viteve 1998-1999 dhe personat që kanë pësuar nga mjetet shpërthyese, të mbetura pas përfundimit të lu*ftës deri në vitin 2002. Por, në një rajon të Bosnje e Hercegovinës, fëmijët e lindur si pasojë e përdhu*nimit gjatë lu*ftës së viteve ’90 në këtë vend, njihen si viktima civile të lu*ftës.
Më 14 korrik të këtij viti, Qarku i Bërçkos – një nga tri zonat administrative të Bosnje e Hercegovinës – mori vendim që t’i njohë ata si viktima të lu*ftës duke miratuar Ligjin për Viktimat Civile të Lu*ftës. Për Sabiha Husiqin, nga organizata joqeveritare Medica Zenica në Bosnje e Hercegovinë, kjo është një arritje e madhe.
“[Atyre] iu dha respekt, dinjitet, identitet [përmes këtij ligji]. Ata tani mund të flasin haptazi për identitetin e tyre. Kjo është shumë e rëndësishme edhe për gjeneratat e reja, që mund të mësojnë se si kanë kaluar ata fëmijë deri tani dhe kush janë ata”, thotë Husiq për REL-in.
Ajna Jusiq është e lindur nga shtatzënia si pasojë e dhu*nës se*ksu*ale gjatë lu*ftës në Bosnjë e Hercegovinë. Në një bisedë me Radion Evropa e Lirë, ajo thotë se njohja e statusit është vetëm simbolike, nëse nuk realizohen edhe disa të drejta të tjera.
“Ne duhet ta gëzojmë të drejtën e ndihmës ligjore dhe psikologjike falas, të drejtën për aftësim, të strehimit dhe gjërave të ngjashme. Por, deri tani, këto të drejta dytësore të caktuara nga ai ligj nuk zbatohen”, thotë Jusiq, e lindur në vitin 1993.
Të pavetëdijshëm për statusin e tyre
Në Kosovë, pothuajse asnjë prej fëmijëve të lindur nga shtatzënitë si pasojë e dhu*nimit gjatë lu*ftës nuk janë të vetëdijshëm për statusin e tyre, thotë Haliti nga QKRMT-ja. Ajo tregon se nënat vendosin të mos flasin shkaku i frikës për stigmatizim. E, me një stigmatizim të tillë, Grajqevci thotë se ishin përballur edhe Teuta me djalin e saj.
“Komuniteti i ka urryer, i ka përbuzur… deri në atë masë sa ka shkuar deri në vetëvrasje”, thotë Grajqevci, nga Këshilli Koordinues për të Zhdukurit nga koha e lu*ftës. Edhe vetë Jusiq, e cila lu*fton për të drejtat e këtyre fëmijëve përmes shoqatës Fëmijët e Harruar të Lu*ftës, kishte marrë vesh për statusin e saj kur ishte gati 15 vjeçe.
“Nënat shpeshherë nuk ua tregojnë fëmijëve të tyre të vërtetën për origjinën e tyre, qoftë shkaku i frikës, ose shkaku që shumica e përdhu*nuesve janë ende në liri. Askush nuk mund të më garantoj mua që unë nuk i kam parë këta njerëz dikur ose që nuk e kam parë ‘babanë biologjik’”, shprehet Jusiq.
Sipas të dhënave të Tribunalit Ndërkombëtar për Krimet e Lu*ftës në ish-Jugosllavi, i njohur si Tribunali i Hagës, 78 persona u akuzuan për dhu*në se*ksu*ale. Prej tyre, 32 u dënuan, ndërsa dënimet dallonin nga 3 vjet deri në 40 vjet burgim.
Të padukshëm në sferën publike
Për fatin e fëmijëve të lindur nga shtatzënitë e shkaktuara nga këto krime, në Kosovë nuk ka të dhëna publike. Nga SOS fshatrat e fëmijëve, që strehojnë të mitur pa prindër, thonë për REL-in se nuk kanë të dhëna të sakta nëse në mesin e rreth 2.500 fëmijëve të strehuar aty që nga viti 1999 ka pasur edhe fëmijë të kësaj kategorie. Por, ata nuk e përjashtojnë mundësinë që “gjatë periudhës së paslu*ftës të kenë ofruar kujdes edhe mbrojtje edhe për fëmijët që kanë lindur si pasojë e dhu*nës se*ksu*ale gjatë lu*ftës”.
Nga Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale në Kosovë kanë bërë të ditur se nuk kanë të dhëna për këta fëmijë, ndërsa Komisioni Qeveritar për Viktimat e Dhu*nës Se*ksu*ale gjatë lu*ftës në Kosovë, Ministria e Drejtësisë dhe Koalicioni i OJQ-ve për Mbrojtjen e Fëmijëve (KOMF) nuk janë përgjigjur në pyetjet e REL-it për këtë temë. Ndërkaq, nga organizata që merret me mbrojtjen e të drejtave dhe interesave të fëmijëve në Kosovë, Save the Children, thonë se nuk kanë ndonjë projekt për t’i ndihmuar ata.
“Save the Children Kosova nuk punon në këtë fushë. Konsiderojmë se të drejtat e çdo fëmije në Kosovë, si dhe interesi i tyre më i mirë duhet të mbrohen sipas ligjeve dhe kornizave të të drejtave të fëmijëve në fuqi”, thonë nga kjo organizatë për REL-in.
Në fillim të vitit 2022, sekretari i përgjithshëm i OKB-së, Antonio Guterres, ka kërkuar nga qeveritë e të gjitha shteteve që fëmijëve të lindur nga shtatzënitë si pasojë e dhu*nës se*ksu*ale në lu*ftë, t’u njihen të drejtat dhe statusi si viktima dhe t’u ofrohet mbështetje.
