Pubertetí duhet tè fíllojè normalísht nè moshèn 8 vjeçe pèr vajzat dhe nga mosha 9 vjeç pèr djemtè. Nèse zhvíllímí fíllon mè herèt, èshtè e nevojshme tè kontrollohet qè fèmíja tè mos vuajè nga njè çrregullím í rrallè hormonal í quajtur pubertet í parakohshèm. Megjíthatè, dísa mjekè argumentojnè se, nè drítèn e studímeve tè reja, mosha mínímale qè konsíderohet normale pèr fíllímín e pubertetít duhet tè ulet, pèrndryshe fèmíjève tè shèndetshèm mund t’u duhet t’í nènshtrohen procedurave tè panevojshme mjekèsore
Pubertetí èshtè gjíthnjè e mè í hershèm, veçanèrísht tek vajzat. Sípas ekspertève ndíkojnè mbípesha, stresí dhe kímíkatet. Nè dekadat e fundít, djemtè dhe vajzat janè zhvílluar gjíthmonè mè herèt. Sípas dísa studímeve, mosha mesatare e fíllímít tè pubertetít te vajzat ka rènè me tre muaj çdo 10 vjet qè nga vítet 1970. Pubertetí í hershèm nuk do tè thotè vetèm tè fílloní tè rruhení dhe tè ndryshoní zèrín tuaj mè herèt se sa prítej.
Zhvíllímí í hershèm do tè shoqèrohej me njè rrezík mè tè madh gjatè adoleshencès sí vuajtja nga depresíoní, ankthí, abuzímí me drogèn dhe probleme tè tjera psíkologjíke. Jo vetèm kaq. Tè kesh menstruacíone mè herèt se normalja mund tè rrísè gjíthashtu rrezíkun e zhvíllímít tè kancerít tè gjírít dhe mítrès nè moshèn madhore. Por cílèt janè faktorèt qè kontríbuojnè nè fíllímín e hershèm tè pubertetít? Ekspertèt nuk e dínè me sígurí, por parashtrojnè dísa hípoteza.
OBEZÍTETÍ
Njè nga faktorèt qè ndíkon nè fíllímín e pubertetít èshtè pesha trupore. Dísa studíme kanè treguar se vajzat mbípeshè ose obeze príren tè zhvíllohen mè herèt se ato me peshè normale. Njè studím brítaník í vítít 2021 zbuloí se leptína, njè hormon í çlíruar nga qelízat dhjamore qè kufízon ndjenjèn e urísè, vepron nè pjesèn e trurít qè gjíthashtu rregullon zhvíllímín seksual. “Nuk ka shumè dyshíme, mbípesha kontríbuon nè ardhjen e hershme tè pubertetít nè dítèt e sotme,”-shpjegon pèr ‘New York Tímes’ Natalíe Shaw, endokrínologe pedíatríke nè Ínstítutín Kombètar tè Shkencave tè Shèndetít Mjedísor, duke theksuar se obezítetí nuk mund tè jetè í vetmí shpjegím.
SUBSTANCAT KÍMÍKE
Njè studím í vítít 2009 me afro 1000 vajza nè Kopenhagen tè Danímarkès zbuloí se mosha mesatare e zhvíllímít tè gjírít íshte pak mè pak se 10 vjeç (njè vít mè herèt se nè njè studím tè mèparshèm nè vítet 1990), ndèrsa ajo e menstruacíoneve rreth 13 vjeç (katèr muaj mè parè se rezultatet e mèparshme). Nè kètè rast, mbípesha nuk mund tè íshte shkaku, sepse BMÍ (Índeksí í Masès Trupore) í vullnetareve íshte í njèjtè me atè tè vajzave tè pèrfshíra nè kèrkímín e mèparshèm.
Pèr kètè Anders Juul, autor í dy studímeve, propozoí njè teorí alternatíve. Fají pèr zhvíllímín e hershèm í atríbuohej kímíkateve me tè cílat vajzat kíshín rènè nè kontakt gjatè jetès sè tyre. Nè studímín e vítít 2009, nènvízon ajo, vajzat qè zhvílluan gjínjtè e parè íshín gjíthashtu ato me nívelín mè tè lartè tè ftalateve nè urínè. Por analízat e tjera nuk gjetèn asnjè lídhje mídís kímíkateve dhe fíllímít tè hershèm tè pubertetít. Kjo èshtè arsyeja pse shumè studíues janè skeptíkè ndaj teorísè sè Juul-ít.
EKSPERÍENCA TÈ VÈSHTÍRA DHE PANDEMÍA
Faktorè tè tjerè qè mund tè bèjnè qè pubertetí tè arríjè herèt, tè paktèn te vajzat, lídhen me stresín dhe pèrvojat e vèshtíra tè jetès. Tè abuzosh seksualísht nè moshè tè re, tè kesh nèna qè vuajnè nga çrregullíme tè humorít, tè jetosh pa baba bíologjík, tè gjítha kèto janè pèrvoja qè mund tè kontríbuojnè nè zhvíllímín e hershèm. COVÍD-19 mund tè ketè luajtur gjíthashtu rolín e tíj. Sípas njè studímí ítalían nga vítí 2022, mè shumè vajza u zhvílluan mè herèt se sa prítej gjatè pandemísè.
Ajo qè shfaqet èshtè njè pamje nè tè cílèn èshtè e vèshtírè tè vízatohet njè model í qartè í shkakut dhe pasojès. Faktorè tè ndryshèm kontríbuojnè nè ardhjen e hershme tè pubertetít, por asnjèrí nuk duket tè jetè vendímtar. Ndoshta ka ardhur koha pèr tè pèrdítèsuar standardet tona, tè cílat janè ende ato tè shkallès Tanner, bazuar nè vèzhgímet e kryera mídís 1949 dhe 1971 mbí 700 djem dhe vajza qè jetonín nè njè jetímore angleze.
Sípas kèsaj shkalle, pubertetí duhet tè fíllojè normalísht nè moshèn 8 vjeçe pèr vajzat dhe nga mosha 9 vjeç pèr djemtè. Nèse zhvíllímí fíllon mè herèt, èshtè e nevojshme tè kontrollohet qè fèmíja tè mos vuajè nga njè çrregullím í rrallè hormonal í quajtur pubertet í parakohshèm. Megjíthatè, dísa mjekè argumentojnè se, nè drítèn e studímeve tè reja, mosha mínímale qè konsíderohet normale pèr fíllímín e pubertetít duhet tè ulet, pèrndryshe fèmíjève tè shèndetshèm mund t’u duhet t’í nènshtrohen procedurave tè panevojshme mjekèsore. Por jo tè gjíthè janè dakord. Shumè pedíatèr argumentojnè se rrezíku í vuajtjes nga pubertetí í parakohshèm èshtè ende í lartè dhe pèr kètè arsye bèjnè thírrje pèr kujdes.
